بخش سوم

دوره دوم جنگ های ایران و روس (1241-1243 ه.ق)

شکست ایرانیها در اصلاندوز (اواخر دورۀ اول جنگ های ایران و روسیه) و عقد قرار داد گلستان هرچند موقتاً بین دو دولت ایران و روس آرامش و آتش بس برقرار نمود،ولی جراحتهای افکارعمومی و تحقیراتی را که نصیب مردم ایران کرده بود حتی بعد از پیروزیهای بدست آمده در جبهه های جنگ با عثمانی ها ، التیام نمی بخشید.علاوه بر آن عهدنامه ننگین گلستان مرز بین ایران در روسیه را بدرستی مشخص نمی کرد.در قسمت ایروان و حدود دریاچه گوگچه ، قسمتی از اراضی سرحدی که چراگاه ایلات ایران به شمار می رفت،هنوز مورد ادعای روس ها بود.

تمام این موارد و معایب سبب گشت روابط ایران و روس همچون آتش زیر خاکستر باقی بماند و فشار اقشار مختلف مردم ایران،دربار و ارتش را به سوی جنگ های جدیدی سوق بدهد.مهمتر آنکه چون بازرگانان روس از مردم خوارزم زیانهای فراوانی می دیدند،ژنرال یرمولف پس از اعزام به دربار ایران ،تقاضاهای جدیدی را نیز در دستور کار خود قرار داده بود.از جمله پیشنهاد داشت یا ایران آن اراضی را تصرف کند یا اجازه بدهد لشکری از سوی روسیه از طریق استراباد و خراسان به خوارزم برود و پس از فتح آن نواحی ،امنیت تجار روس را تامین نماید.ولی فتحعلی شاه هیچ یک از این پیشنهادات را نپذیرفت.

مناطق از دست رفته در دومین جنگ ایران و روسیه

چند صباحی بعد پرنس منچیکف برای اعلام جلوس نیکلای اول امپراطور جدید روسیه به ایران آمد.رجال سیاسی در طی اقامت او در تهران سعی کردند مشکل مرز ها و بویژه تخلیه سرزمین های اطراف دریاچه گوگچخ را به وسیله خود روس ها حل نمیند،ولی هر بار وی جواب ها را از حدود اختیارات خود خارج دانست.در نتیجه بار دیگر بر طبل جنگ کوفته شد.در اولین روزهای جنگ و عملیات ، ایرانیها موفقیت های چشمگیری بدست آوردند.آنها قادر گردیدند به همت اهالی مناطقِ مختلفِ تحت اشغال روسها ،قوای دشمن را از طالش ،مغان و بندرلنکران بیرون کنند.مردم شکی،باکو و شروان نیز همزمان بر پادگان های روسی شوریدند و آنها را از ولایاتشان بیرون راندند.

مدت زمانی بعد ایروان ،تفلیج و گنجه نیز با اعزام یک ستون بزرگ مرکب از 10 هزار پیاده نظام،4 هزار سواره نظام و هنگ توپچیان  به فرماندهی میرزا و امیرخان سردار به تصرف ایرانها در آمد.روس ها که ناگهان با شکست های پی در پی مواجه شده بوند،در جبهه های مختلف اقدام به تعویض فرماندهان و تجهیز قوا کردند.ژنرال پاسکویچ یکی از فرماندهان بزرگ ارتش روس در جبهه های جنگ با عثمانیها به سرفرماندهی کل سپاه روس در برابر ایرانیها برگزیده شد.این شخص در سال 1242 ه.ق در راس هزار پیاده نظام ، نیروی مجهز به انواع تفنگ ها،20 عراده توپ بسیار قوی،2 هزار قزاق سواره و چندین هزار نفر از دستجات شبه نظامی قفقازی در ناحیه شکمور و سپس گنجه سپاه 30 هزار نفری ارتش ایران را در هم شکست.

نبرد سرنوشت ساز گنجه که با شکست نیروها قاجار در برابر روسیه تزاری همراه بود و منجر به عقد قرارداد ننگین ترکمن چای شد

بزرگترین نبرد این دوره جنگ گنجه بوود که به توصیف آن می پردازیم :

قوای ارتش ایران شامل 18 گردان سرباز ، 10 هزار سوار،20 عراده توپ (تحت فرماندهی یک شخص انگلیسی ) و چند خمپاره انداز که بر روی شتر بسته بودند،می شد.عباس میرزا پیاده نظام خود را در یک خط قرار داده و توپخانه را به فواصل معین در بین افراد پیاده نظام تقسیم کرد و سوارها را نیز در جناحین این آرایش مستقر نمود .

قوای روس مرکب از 12 گردان پیاده،6 دسته سواره نظام ،400 قزاق  و 600 سوار تاتار بود.ژنرال پاسکویچ نیروهای خود را کلاً به سه خط آرایش داد.خط اول مرکب از 4 گردان پیاده به ستون گروهانی با 12 توپ.خط دوم مرکب از 6 گردان پیاده به ستون گروهانی با 4 توپ که 6 دسته سواره نظام از هنگ نیژه گورود در پشت سر آنان قرار داده شده بود.خط سوم 2 گردان پیاده به همراه 6 توپ در جناح راست 400 قزاق و در جناح چپ 600 سوار تاتار این سه خط را پوشش می دادند .

طرفین نیم ساعت در مقابل یکدیگر فقط به نمایش قدرت پرداختند تا اینکه ناگهان حمله از سوی روس ها آغاز گشت . خط اول تا مسافت تیررس توپ به نزدیکی قوای ارتش ایران آمد و با 12 توپ خود آتش شدیدی اجرا که در همان لحظات اول با آتش توپخانه ایرانیها مواجه شد.در این موقعه قسمتی از پیاده نظام ایران با استفاده از مسیری که عمود بر جبهه روس ها بود ، به طرف جناح جپ آنها حرکت احاطه ای اجرا کردند و عده ای هم به سواره تاتار حمله نمودند و باعث فرار آن ها به سوی اردوگاه روس ها شدند.

در پی آنان ستون های جناح چپ روسها هم که در انتهای خط دوم بود روبه فرار نهاد که بی درنگ آتش توپخانه ایران بشدت به بمباران آنها پرداخت.با اجرای این مانور عباس میرزا قصد داشت جناح چپ روس ها را تا حدود رشته کوههای قراباغ عقب رانده و خصطوط مواصلاتی ایشان را قطع کند.با مشاهده این وضع پاسکویچ دستور داد توپخانه روس ها به قلب (مرکز) قوای ارتش ایران آتش بگشایند و سپس با حمله قوای پیاده ، آنها را درهم بشکنند. چنین نیز کردند و با موفقیت تمام نیروهای ایرانی را یکباره وادار به فرار نمودند.عباس میرزا هم به ناچار مجبور به عقب نشینی به کنار روس ارس و سپس از عبور از آن شد (1241 ه.ق – 27 سپتامبر 1826 میلادی).در پی این اتفاقات اردوگاه سپاه ایران با تمام اثاثیه و 4 عراده توپ به دست روس ها افتاد .تلفات روسها در این جنگ سه افسر ارشد،100 سرباز کشته و 9 افسر و 340 نفر سرباز زخمی بود، ایرانیها هم 1500 کشته و زخمی و تعدادی نیز اسیرداده بودند.

اوضاع جبهه ها پس از جنگ گنجه

پس از شکست گنجه ،در زمانی که سپاه ایران احتیاج مبرمی به تجدید و تجهیز قوا داشت، به یکباره عباس میرزا دچار مضیقه مالی گشت.کمبود مهمات ،عدم پرداخت مواجب سپاه و وضع بد آذوقه روحیه سرخوردگی را در میان بخشی از رزمندگان رواج داده و بعضی از آنها همچون اراکیها مجبور به بازگشت به ولایت خود شدند.بسیاری از سربازان فراری دیگر نیز در جاده های منطقه مشرف به جبهه های جنگ در حال فرار دیده می شدند.روس ها که منتظر چنین فرصت های مغتنمی بودند،اقدام به تعرضات و حملات وسیعی نمودند و در اولین حرکت قلعه استراژیک عباس آباد را  به تصرف در آوردند.اینک اوضاع نابسامان سراسر جبهه ها زنگهای خطر را برای شاه و درباریان پایتخت نشین به صدا در آورده بود.در چنین شرایطی شاه شخصا تصمیم گرفت به آذربایجان بیاید،بنابراین یکبار دیگر دستور بسیج قوا را از سراسر استان ها صادر کرد.

پس از این فرمان ، غلام حسین خان سپهدار سپاه عراق با 12 هزار پیاده نظام و 2 عراده توپ و شاهزاده محمد قلی میرزا نیز با 10 هزار پیاده و سوار ترکمان ،گرایلی ،اصانلو ،افغان،استرابادی و هزار جریبی و شاهزاده حسام السلطنه و محمد تقی میرزا حکمران لرستان ،خوزستان و بروجرد با 6 هزار سوار باجلان و بیرالوند وبختیاری و سیلا خوری با 5 عراده توپ از راه رسیدند.نواب شاهزاده شجاع اسلطنه حسن علی میرزا والی خراسان نیز با جماعتی از اتراک و اکراد ناحیه خراسان خود را به تهران رساند.

ولی متاسفانه با تجمع این همه نیرو و حتی موفقیت عباس میرزا در حوالی اچمیازین به دلیل کمبود منابع مالی و مهمات ادامه عملیات از سوی ایرانیها با دشواری فراوان روبرو گردید نیروهای روسی نیز با ادامه تعرضات خود توانستند ایروان،تبریز و اردیبل را هم تصرف کنند.

مرز ایران و روسیه پیش از معاهده ترکمنچای به رنگ سیاه پررنگ

این موفقیت های آخرین روسها باعثب شد در موقعیت و موضع بسیاری برتری نسبت به ایرانها قرار گیرند و درنتیجه بر سر میز مذاکرات صلح و قدرت مانور سیاسی بدست آورده و بر فزونی طلبی های خود بیفزایند.

فتحعلی شاه و عباس میرزا و وکلیه قدرت نشستگان اینک پذیرفته بودند که با پذیرش صلح باید از پیشروی احتمالی روسها به سوی شهرهای دیگر و حتی تهران جلوگیری نمایند . بنابراین عباس میرزا در قریه دهخوارقان به ملاقات پاسکویچ رفت و با وساطت سفیر انگلیس عهد نامه ترکمن چای هم در محلی به همین نام که بین راه تبریز و میانه واقع بود ،منعقد شد.این عهدنامه ننگن نیز در 16 فصل به تاریخ 10 فوریه 1828 (5 شعبان 1243 ه.ق) به امضا نمایندگان دو دولت رسید .

به موجب عهده نامه ترکمن چای ولایات نخجوان و ایروان به روسها واگذار شد.براساس ماده 4 خط سرحدی بین دو کشور پس از شروع از نقطه ای واقع در در آرارات کوچک،به موازات رود ارس امتداد یافته به نقطه ای واقع در 30 مایلی ملقتی رود ارس و کر کشیده می شد، سپس  با عبور از جنوب شرقی به سمت شرق و به سوی دریای خزر تا آستارا منتهی می گشت.با مشخص شدن این خط مرزی ،توپها ،تفنگها ، سایرمهمات جنگی و دژهای نظامی ایران در قفقازیه کاملاً در اختیار روسها قرار گرفت.

براساس ماده 6 میزان غرامت جنگی که مترتب حال ایرانیان می شد.مبلغ 30 میلیون روبل نقره روسی (10 کرور تومان برابر 5 میلیون تومان ایرانی) برآورد گردید.ماده 8 مجدداً حق کشتیرانی در دریای خزر را با پرچمهای نظامی روس ، به آنها واگذار کرد و مقرر شد که بازرگانان روسی و ایرانی برای صدور کالاهای خود فقط 5% بهای قیمت مورد معامله را بعنوان حقوق گمرکی بپردازند.براساس ماده 13 نیز دو طرف الزام یافتنداسرای جنگی خود را ظرف 4 ماه آزاد کنند.

دولت روسیه هم ولیعهدی عباس میرزا و حمایت از او در رسیدن به پادشاهی را پذیرفت.بعلاوه اتباع روسیه در ایران از حقوق ارضی برخوردار شدند که شبیه کاپیتولاسیون ترکیه بود.این مسئله حق اجرای مجازات نسبت به اتباع آنها را هم که در ایران مرتکب جرم می شدند،از دولت ایران سلب می نمود.بدنبال این توافق روس ها چند سال بعد نیز توانستند عهد نامه ای با ایرانیها منعقد کنند که طبق آن طرف ایرانی ملزم شده بود از روس ها در برابر تهدیدات خارجی حمایت کند،به دشمن آنها هیچ کمکی ننماید،مضافاً به اینکه اجازه عملیات جنگی هم به دشمنان روس در خاک ایران داده نشود.

مدتی بعد از معاده ننگین ترکمنچای ، روسها نماینده ویژه خود گریبایدوف (خواهرزاده پاسکویچ) را در سال 1144 هجری به تهران فرستادند.وی ماماور استرداد اسیران ارمنی و گرجی و اجرای سایر موارد مربوط به قرار داد بود.نامبرده چون در تهران در جمع آوری آنانان به خشنونت متوسل شد و حتی دست به تفتیش منازل مردم زد،اعمال ناشایست وی موجب تحریک اهالی گردید آن چنانکه پس از هجوم به سفارت روس ها او را به همراه چند تن دیگر به قتل رساندند.

فتحعلی شاه و درباریان وی از ترس آنکه مبادا این مسئله بهانه ای برای شروع جنگ های مجدد شود،در اولین اقدام خسرو میرزا (پسر عباس میرزا) به همراه محمد خان امیر نظام و میرزا تقی خان فرهانی (امیر کبیر) برای عذرخواهی به پطروگراد اعزام کردند.

ادامه دارد ...